Den viktigaste kjelda til gand i eldre tid er Historia Norwegie, som seier dette om samane:

Sunt namque quidam ex ipsis, qui quasi prophete a stolido uulgo uenerantur,

presagia, ut eueniunt, quandoque percunctati predicent. Et de longinquis

prouinciis res concupiscibiles miro modo sibi alliciunt, nec non absconditos

thesauros longe remoti mirifice produnt.

Quadam uero uice dum christiani causa commercii apud Finnos ad mensam

sedissent, illorum hospita subito inclinata expirauit. Vnde christianis multum |

adepturos ipsi Finni nichil contristati respondent. Tunc quidam magus extenso

panno, sub quo se ad profanas ueneficas incantaciones prepararet, quoddam

uasculum ad modum taratantarorum sursum erectis manibus extulit, cetinis atque

ceruinis formulis cum loris et ondriolis nauicula eciam cum remis occupatum,

quibus uehiculis per alta niuium et deuexa moncium uel profunda stagnorum ille

saltasset, humo tandem prostratus totus niger ut ethiops, spumans ora ut puta

freneticus, preruptus uentrem uix aliquando cum maximo <fremore> emisit

spiritum. Tum alterum in magica arte peritissimum consuluerunt, quid de utrisque

actum sit. Qui simili modo, sed non eodem euentu suum implens officium —

namque hospita sana surrexit — et defunctum magum tali euentu interisse eis

prosiliret, malo omine obuiasse, quia in stagni eiusdem profundo sudes latitantes

exacti uentrem perforabant. Quod et in mago domi mortuo apparuit.

’There are some who are worshipped by the ignorant masses as though they were prophets,

since, whenever questioned, they will give many predictions to many folk through the

attract to themselves desirable objects from distant parts in an astounding fashion and

miraculously reveal hidden treasures, even though they are situated a vast distance away.

Once, when Christians who had come to trade had sat down at table with some Finns,

their hostess fell forward all of a sudden and expired. While the Christians felt serious grief at

2. Kjelder

23

this calamity, the Finns were not in the least saddened, but told them that the woman was not

Then a magician, spreading out a cloth under which he might prepare himself for intoning

unholy sorcerer’s spells, raised aloft in his outstretched hands a small vessel similar to a

riddle, decorated with tiny figures of whales, harnessed reindeer, skis, and even a miniature

able to travel across tall snowdrifts, mountain-sides and deep lakes. After chanting incantations

for a very long time and leaping about there with this paraphernalia, he finally threw

himself on the ground, black all over like a negro and foaming at the mouth as if he were

mad; ripped across his stomach, with a mighty roar he eventually relinquished his life. Next

they consulted another specialist in the magic arts as to what had happened in each case. This

individual went through all his practices in similar fashion, though with a different outcome:

the hostess arose in sound health and then he revealed to them that the sorcerer had died in the

itself into sharply pointed stakes; these stakes, hidden in the depths of the lake, penetrated the

repulsed creature’s belly, and this was also manifested by the death of the magician in the

truleg frå perioden 1160-75 (Mortensen 2003: 24). Handskrifta som denne passasjen står i, er

frå ikring 1500 (ibid: 28).

Hér eptir samnask saman með Hertnið konungi mikill herr. Ok hans kona Ostacia

’Etter det samlast ein stor hær hos Hertnid. Og kona hans, Ostasia, fór ut og ”rørte på ganden

sin”. Det kallar vi at ho fór for å seide, slik det vart gjort i gamletida, at dei trolldomskunnige

gand-opplysningane sine frå helgelendingen Jon Simonsson, fødd i 1512 (jf.Storm 1881: LVLVI

og Steen 1969: 57), så eg går ut frå at opplysningane er frå Helgeland. Kjelda ser ut til å

spegle bumannsførestellingar vel så mykje som samisk praksis. Friis seier at samane ”kaldis

[…] Gannfinner for den Troldom, de bruge, huilcken de kalde Gann” (Clausson Friis 1881

[1632]: 399). Han fortel at ein jeger på Helgeland kom over ein heller på fjellet og der fann

et stort groft Billede, som var en Finnegud, oc stod der hos hannem Finnens

er rammere oc sterkere i deris Troldoms-konst end en anden, oc […] kand Finnen

hand icke giør, uden hand hafuer nogen Sag met hannem), da udsender hand den i

Vær oc Vind, oc lader den ramme paa Mennisker, Queg eller Diur, eller huor den

(Clausson Friis 1881 [1632]: 400-01)

Litt nedanfor fortel Clausson Friis om ein

Men dei nemner ikkje ordet gand (derimot fingerlange piler), og ingen viktige gand-granskingar stør

seg på dei.

2. Kjelder

39

hand kunde ingen Raad eller Mact faa met hannem, før end det tildrog sig, at

der bleff hand død.

De bedrifue oc somme megen Arrighed met deris Troldom, saa at den ene

drifue deris Lyst met Mennisken at plage, oc bekomme hans Gods oc Penninge

derfor. […]

kunde giøre, oc den ene lod en stor Steen flyde ofuer et Sund; men den anden

vreet Hofuedet tuert paa den første, saa at Ansictet vende hart bag i Nacken, oc de

andre Finner kunde icke met ald deris Konst faa det i sit forige Sted igien.

trolldomsrettssaker på 1600-talet, på grunnlag av protokollane frå rettssakene. Manuskriptet

var truleg ferdig ikring 1695 (Hagen og Sparboe 1998: 9, 22). Frå ei rettssak i 1627 refererer

Lilienskiold at den tiltala, samen Kvive Bårdssen frå Årøya i Alta i Vest-Finnmark, skal ha

bliffver stærkist oc hans konst vorder fixest.” (Lilienskiold 1998 [ca. 1695]: 111) Dette

vurderer eg som ei god kjelde, sidan ho er referat frå forklaringa til ein noaide og forklaringa er

”forankra” i tromma som skrivaren, Kvive og dei andre tydelegvis sat og såg på. Frå ei rettssak

mot Sarve Persen frå Porsangen refererer Lilienskiold at Sarve skal ha ”Lært af sin Gudmoder

Sarve skal ha tilstått, og det fyrste punktet er at han skal ha forgjort ”Dobbelt-Morten Find med

skriv Lilienskiold at det blant både nordmenn og samar i Finnmark er mange som ”forderffver”

og med runebomme og med å laga uvêr. Det skjer meir i løynd enn før, men likevel veit

samane å forfølgje andre med gand og skadevêr, seier Lilienskiold. (1998 [ca. 1695]: 59-61)

Desse siste opplysningane speglar vel norsk folketru meir enn faktisk samisk religigiøs praksis.

.......................................

Fritzner si stav-forklaring. Det er rimeleg om Gandvík opphavleg var namn på den vestre

armen av Kvitsjøen, slik Fritzner meinte går fram av at Kantalahti / (russisk) Kandalaksha

fasongen på fjorden frå noko punkt. Men slik er det òg med Vík ’Oslofjorden / nordre delen av

del på kryss og tvers der, men ”fjorden” heiter Vík likevel.62 Dersom det norske namnet er

primært, kan -a i Kantalahti tenkjast å spegle ei eldre form *Gandavík. (Finsk k svarar til

norsk g.) Den kan i så fall vera ”nedslipt” frå *Gandarvík, med genitiv gandar av g
nd f., slik

Reykjavík på Island kjem av Reykjarvík. Det same r-bortfallet har vi (i nynorsk tid, elles

vantar vi kjelder) i dei namna som sekundært er danna til G
nd som bygdenamn:

/2ganafju:ren/, /2ganada:ln/, /2ganao:no/ (Gandafjorden, Gandadalen, Gandaåna), av gandar-,

genitiv av g
nd; og (som nemnt) truleg i Gandastaðir av *Gandarstaðir og Gandaruð av

*Gandarruð.

62 Det er fleire parallellar mellom Gandvík og Vík. Éin er at ordet vík er brukt om ein diger fjord. Ein annan er

sørdelen av Sør-Noreg) i ein stor boge til ein har skifta kurs oppimot 180o. Så kjem ein inn i eit innhav (Kvitsjøen

/ Skagerrak), og når ein følgjer landet vidare, kjem ein inn i ein kjempestor, stadig avsmalnande fjord (Vík,

Gandvík). Men den av dei to som ligg i Kvitsjøen er mykje smalare enn hin, og da kan det tenkjast at namnet på

den er gjevi som sekundærnamn til Vík, merkt ut med gand: ’Den Vík som er smal som ein gand (eller ei g
nd)’.

At det er så uvanleg å kalle store fjordar for vík, er eit argument for at dette er bakgrunnen for Gandvík. Men

Men som Lidén og de Vries seier, kan det finske Kantalahti vera det primære og det norske

Gandvík omsett frå/omlaga etter det. På finsk tyder lahti ’vik’, og kanta ”tjockändan, landfästet,

Helsingfors oppfattar Kantalahti som ’vika ved rota av neset’. Odden er i så fall Kolahalvøya,

Kantalahti har namn etter eit markert nes der på staden, men på eit godt russisk 1 : 500 000-

kart eg har, finn eg ikkje noko som høver. Kantalahti finst eit par stader i Finland òg, opplyser

tilsvarande har Gandvik(a) fleire stader på norskekysten (i Varanger, Rødøy og Nærøy). Eit

anna spørsmål er om ein ikkje heller skulle vente, dersom Kantalahti var opphavleg finsk,

samansetting med genitivsforma kannan-, når namnet er minst så gammalt som frå fyrste

finsk. Ei anna sak er at dersom Gandvík ikkje er opphavleg norsk, så er det vel rimelegare at

det er lånt frå karelsk Kantalakša enn frå finsk. (Takk til Trond Trosterud, UiTromsø, for

stamme, og lakša tyder òg ’vik’ (etymologisk = lahti). – Etter mitt syn er det er eit ope spørsmål

om Gandvík eller Kantalakša / Kantalahti er primært, men eg held ein liten knapp på

Gandvík. For meg spelar det likevel ikkje så stor rolle, for uansett høver landskapet med stavforklaringa.

Gandvík / Gangvik i Heddal er det vanskeleg å seia noko om. Garden ligg ikkje ved vatn, så

etterlekken må vera vík i tydinga ’innbøyg i terrenget på land’, som det finst nokre døme på

(jf. Sandnes og Stemshaug 1997: 491, under Vik). Terrenget ikring garden er bakkeplanert i

dag, så eg vel å sjå bort frå dette namnet. Gandsvágr i Harstad er det òg vanskeleg å ta stelling

til. Haken med Eidnes si forklaring er at ingen ting tyder på at namn på gand-/g
nd elles er

...............................

tradisjon om at noaidane kunne dra villrein og anna vilt til seg og sitt land (Itkonen 1960).74

Dei ligg i transe / søvne, og ei kvit simle får reinsflokken med seg (typisk: ibid: 16-18).75

Dette koplar Itkonen til det nordsamiske verbet juovsâtit ”employ magic to make wild

reindeer assemble and come to the place where one is lying asleep oneself (of noai'de in old

73 Lundius 1905 [1670-t.]: 8, Graan 1899 [1672]: 59, Olsen 1910 [etter 1715]: 32, Knag 1903 [1693]: 78, jf.

74 Itkonen peikar på at desse segnene i Nord-Finland (Kittilä og Enare) mesta berre har overlevd i finskspråkleg

75 Itkonen (1960: 66) stussar over at reinen som får flokken med seg er alltid ei simle, jamvel om noaidane

byggmeisteren i Gylfaginning (s. 299 her).

.................................

– I nokre av Holmberg (1927: 7-8) sine døme frå finsk-ugriske folk i

Russland glid pusten heilt over i det vesle dyret. Sjela til ei sovande syrjensk kone kjem fram

som ei lita mus og er ute ei stund. Når sjela skal inn att er munnen dekt av sengeteppet, ”but

the soul again transformed itself into vapour and thus re-entered the body, so that the sleeper

could wake up”.

Ordet som her er omsett med ”soul” er eit felles finsk-ugrisk ord som i dei fleste språka tyder

ordet for ’ånd’ eigentleg tyder ’pust’ er svært utbreidd (jf. Knut Liestøl i kap. 3.6.1,

(Strömbäck 1970 [1929]: 295), men ovanfor såg vi døme på det frå Sameland.

feit fisk som det er vanskeleg å få. Slike vatn kan vera dobbelbotna, altså eigentleg to vatn,

samiske forfedreheimen / underheimen i hundreåra etter Kristus vart tenkt som ei vassverd, og

da er det interessant at noaidane fer på ryggen av ein fisk når dei skal dit. Dersom underverda

(opphavleg) var tenkt som ei vassverd, var det jo naturleg å sømja dit. Den same ideen ser vi

kanskje i ordlag brukte om transeferda. Isaac Olsen seier at når noaiden ”Runner sig i Dvalen,

under, lige som under vand, eller under Jorden” (Olsen 1910 [etter 1715]: 45, jf. 46). Dette

Dei mange båtgravene, både med

båtar og båtforma steinsetting, frå heile jarnalderen, kan tyde på idear om horisontal passering

av vatn på veg til daudeheimen, slik som når fiskarane i norsk-samisk folketru fer gjennom

4. Drøfting

233

mørkskodde når dei fer til og frå huldreland i havet (s. 225), slik ein i alvedronningsegnene

fer til alvane loddrett gjennom skodde / røyk som er vatn. Når vi i norrøne kjelder ikkje finn

vitnemål om ein slik tankegang bak skipsgravlegging (jamvel om kjeldene nemner slik

gravlegging), kan det òg tyde på at førestellingane var på veg ut. I same retning kan det peike

at graver på holmar og småøyar som det ikkje har budd folk på, særleg høyrer til eldre

jarnalder, i alle fall i Nord-Noreg (Evensen 2003: 79).

Det vanlegaste i folketrua i Norden og i Finland og Estland er at dei trolldomskunnige

stel mjølk på ein annan måte, nemleg med ein skapning som er spesialisert til

i Norden (og vidare òg), så for å unngå forvirring, brukar eg den konstruerte nemninga

(magisk) tjuvmjølkar (inspirert av Wall 1977-78 I: 1). Det normale på Den skandinaviske

laga av eit sidebein frå eit lik, med garn eller ull linda ikring. Liknande typar finst i Värmland,

vera ein handtein med garn på. (Meir om det nedanfor.) Alle desse tjuvmjølkarformene kan

kallast “konsentrert garn”. Karakteristisk for førestellingane om tjuvmjølkaren er ”det intime

sambandet med det vonde mennesket som sende han ut. Trollkatten representerer den vonde

hugen hos vedkomande menneske. Dette sambandet kom til uttrykk i den oppfatninga at

dersom trollkatten kom ut for noko på ferdene sine, vart skadd eller drepen, så hadde det same

trolldomskunnige er altså i ein viss forstand i tjuvmjølkaren – som altså er av ullgarn e.l. Det

ser vi òg av nokre andre, spreidde opplysningar om tjuvmjølkaren. Ein viss slimsopp som

om smør og ein derfor tenkte seg at det var smør som tjuvmjølkaren hadde gulpa opp under

flukt. I Småland var det tru at dersom ein smurde slikt ”smør” på atterstamnen på ein båt, så

1927: 179, Mo 1936: 150, Braset 1910: 153. Eldste belegg er visst frå Umeå i Nord-Sverige i 1650, Wall 1977-

78 I: 140.

1906 [1830-åra] II: 159 om Nord-Finland, Braset 1910: 151-53 om Trøndelag; Wall 1977-78 II: 40, 63-66, 114,

om Nord-Sverige, Estland, Danmark, Sør-Sverige, Telemark, Jämtland-Medelpad; Hyltén-Cavallius 1863-68I:

329 om Småland, Qvigstad 1927-29 II: 500-03 og 1927-29 IV: 374-75 om nordsamisk tradisjon i Kautokeino og

Storfjorden i Lyngen – og mange fleire.

tillegg til i fleire austersjøfinske språk (s. 107 her), tyder på at den tydinga er felles finskugrisk

[heilt til landet aust om Ladoga], er det i alle fall vanskeleg å tenkje seg, særleg når sørsamisk

er geografisk heilt isolert frå dei andre språka som har ordet / tydinga.) Den sørsamiske

kan tyde ’kvinneleg kjønnsorgan’ (Bergsland og Magga 1993: 63), kan òg vera sekundært, jf.

har kvinner som kjent ikkje.). Den lulesamiske tydinga ”ont konstgrepp” kan vera avleidd av

ei tyding ’magisk skot’. Alt i alt ser det ut til at den same dobbeltydinga ’magisk skot’ /

at tydinga ’magisk skot’ har samband med tydinga ’penis’. Det er det som må forklarast, og

det skal eg prøve på no. Eg deler ikkje drøftinga etter kulturane, men går gjennom kjeldene i

éi drøfting, fordi utgangspunktet for drøftinga er førestellingar som er parallelle i dei ulike

kulturane, og fordi kjeldene er såpass knappe at det er vanskeleg å få til fleire, uavhengige

drøftingar.

Den islandske varianten av toresteinen (jf. s. 283) kan tyde på

at også kastevåpenet til Tor opphavleg var ein åndeutsending. Den gjev nemleg ”ägaren

förmåga att se tilldragelser i fjärran länder” (Almqvist 1974: 534), noko som er typisk for

åndeutsendingar av den typen gand høyrer til (jf. kap. 4.3). Dette stemmer med det som truleg

var den opphavlege finsk-ugriske toretrua, nemleg at ”der Donner” var ei ”Erscheinungsform

der menschlichen Sonderseele bzw. des Toten”. Den tenkte samojedane seg som ein fugl som

”die Wanderseele des (verstorbenen) Schamanen vertreten soll“, seier Loorits. At finske

tida hadde liknande førestellingar, peikar han på. (Loorits 1949-57 II: 7, jf. Holmberg [Harva]

(1927: 227, 447, 498-99) Anna-Leena Siikala (1993: 114-15) nemner som argument for det

same at toresteinen i Aust- og Nord-Finland blir kalla ”Ukko’s claws”, som om gammalfinsk

tru var at “thunder was represented as a giant bird with stone claws”, slik som i Nord-Asia og

Amerika. Slike torefuglar kjem nære førestellingar om åndeutsendingar i fugleham hos samar,

finnar og estarar. – At våpenet til Tor symboliserte fallosen hans og til dels kunne oppfattast

som ånda hans, stør fyrst og fremst det generelle poenget eg argumenterte for i kapittel 4.16.2:

Åndeutsendingar kunne ha fallosfunksjon eller -symbolikk. Kvalrosstannfiguren med

”snøreskjegget” (Figur 26) tyder på at våpenet / ånda også kunne tenkjast som eit snøre, slik

eg argumenterte for i det førre underkapitlet.

.................................................

Konklusjon

Den kjerneforma av gand hos bumennene i mellomalderen og samane ikring 1700 som eg

skisserte ovanfor (utsend ånd, gjerne i ham, brukt til mange slag ærend), kom eg fram til med

å jamføre gand-skildringa i Historia Norwegie særleg med andre mellomalderkjelder og 16-

1700-talskjeldene til samisk religion (kap. 4.3). Den rekkefølgja er viktig. Går ein rett til 16-

1700-talskjeldene og til seinare bumannstru om gand (kap. 2.2 og 2.4), får ein eit anna inntrykk:

Gand er eit lite trolldomsprosjektil (pil, kule, insekt m.m.) som kjem fykande gjennom

lufta og råkar folk og fe i kroppen så dei blir såra, får vondt eller døyr. At det er sjel eller ånd i

prosjektilet, er det få opplysningar om. Dessutan er gand i dei kjeldene ofte ikkje brukt om

nokon utsending i det heile, men som eit ord for trolldom. Når mitt syn likevel bygger mykje

på dei yngre kjeldene òg, så er det fordi eg har gått til dei yngre kjeldene gjennom dei gamle, i

tråd med det eg formulerte i kapittel 4.1, motsett det Lid gjorde. Da er det naturleg å legga

vekta på det i dei yngre kjeldene som har kontinuitet frå det gamle, og da ser ein at dét er ein

god del

...............................................

Som vi nettopp såg, var det nødvendig å ta vegen gjennom dei norrøne kjeldene for å forstå

gand i kjeldene til samisk religion. På same vis var dei norrøne kjeldene til stor hjelp i

tolkinga av nåejtiendïrre (kap. 4.16) og (med tida) i tolkinga av Biejjien baernie (saS) /

Beaivvi bártni (saN) / Solsonen (jf. s. 246). Andre gonger har kjeldene til samisk tru hjelpt

.......................................................